Δαμιανού Βασιλειάδη

Η θεωρία των δύο άκρων σε παλιά εκδοχή.

Η ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα ή ως τραγική πραγματικότητα; Είναι ερώτημα για προβληματισμό και διδαχή

Του Δαμιανού Βασιλειάδη, εκπαιδευτικού, συγγραφέα

Απόσπασμα από το βιβλίο μου: Ο μύθος του Ανδρέα ή οι θεωρητικές βάσεις της Ένωσης Κέντρου, του ΠΑΚ και του ΠΑΣΟΚ και η πρακτική τους κατάληξη[1]

II. Ο ρόλος της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΑ πριν από τη δικτατορία

«Για να καταλάβει κανείς την ιστορία της Ελλάδας μετά τον εμφύλιο πόλεμο», γράφει ο Ανδρέας Παπανδρέου στις 29.9.1973, «πρέπει να έχει υπόψη του ότι η πολιτική ζωή της χώρας ελεγχόταν συστηματικά, όταν δεν διευθύνονταν, από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η συνταγή της Ουάσιγκτον για την Ελλάδα ήταν απλή: Άμεση διείσδυση στον ελληνικό κρατικό μηχανισμό, σ’ όλη την έκταση και σ’ όσο το βάθος μέχρι το παλάτι. Πλήρης υποστήριξη ενός προσαρτημένου, εξαρτημένου πολιτικού κόμματος, του κόμματος της δεξιάς, που έπρεπε να κερδίζει σ’ όλες τις εκλογές, ανεξάρτητα από ποια μέσα θα χρησιμοποιούσε για το σκοπό αυτό. Ανάπτυξη ενός αστικού κόμματος αντιπολίτευσης, που σκοπός του θα ήταν να ασκεί ΄δημιουργική’ κριτική της πολιτικής της κυβέρνησης της δεξιάς, ένα ρόλο που προόριζαν για το κόμμα της Ένωσης Κέντρου. Τελικά εξαφάνιση κάθε κόμματος της Αριστεράς».[2]

Βέβαια πρέπει να τονιστεί ότι η δημιουργία της Ένωσης Κέντρου προέκυψε μετά το σοκ που δημιούργησε η δυναμική παρουσία της ΕΔΑ και η ανάδειξή της ως αξιωματικής αντιπολίτευσης το 1958, γεγονός που ξέφευγε από τους σχεδιασμούς και τις προοπτικές της δεξιάς και του αμερικανικού παράγοντα. Τους προέκυψε απλώς αναπάντεχα. Μια τέτοια κατάσταση «έκτακτης ανάγκης» έθεσε σε λειτουργία τους μηχανισμούς ελέγχου της ελληνικής πολιτικής σκηνής από το καλούμενο κατεστημένο, για την εξεύρεση λύσης στα νέα δεδομένα, που προέκυψαν με την άνοδο της ΕΔΑ. Ο αμερικανικός παράγοντας πίεζε τη δεξιά να πάρει σκληρότερα μέτρα εναντίον της, για να καμφθεί η δύναμή της. Ιδρύεται η περίφημη ΓΔΕΑ (Γενική Διεύθυνση Εθνικής Ασφάλειας), η οποία φακελώνει ασύστολα τον καθένα. Λαμβάνονται αυστηρότερα μέτρα καταστολής με φυλακίσεις, εξορίες, ξυλοδαρμούς, πυρπολήσεις γραφείων της ΕΔΑ κτλ. Ετοιμάζεται επιπλέον από το παρακράτος το εκλογικό πραξικόπημα των εκλογών του 1961, με τη βία και νοθεία, για να μπει η ΕΔΑ στη «γωνία», όπως λεγόταν τότε.  Στο μεταξύ με βολιδοσκόπηση και μεσολάβηση των Αμερικανών συσπειρώνονται τα αντιμαχόμενα κόμματα του κέντρου υπό την ηγεσία του Γεωργίου Παπανδρέου, με απώτερο σκοπό να απορροφήσουν τη δυσαρέσκεια των ψηφοφόρων από την πολιτική της ΕΡΕ. Τα πράγματα όμως από το 1961 και μετά άρχισαν να μην προχωρούν σύμφωνα με τους σχεδιασμούς των Αμερικανών. Η Ένωση Κέντρου με τον ανένδοτο που ξεκίνησε μετά τις εκλογές της «βίας και νοθείας» δημιούργησε μια πρωτοφανή δυναμική, η οποία αμφισβητούσε τις δομές και τα στηρίγματα της κυβέρνησης Καραμανλή και πανικόβαλε το δεξιό κατεστημένο. Σ’ αυτή τη φάση εμφανίζεται ως μετεωρίτης στο πολιτικό στερέωμα και ο Ανδρέας Παπανδρέου.

 Ποια ήταν όμως η πολιτική της ΕΔΑ σε όλη αυτή την κρίσιμη μετεμφυλιακή περίοδο; Αξίζει για την ιστορία να την αναφέρουμε επιγραμματικά.

Η Αριστερά γενικά διατήρησε τις αξίες και τα οράματα του προοδευτικού χώρου, χάρις στους αγώνες της ΕΔΑ και της σοφής και εμπνευσμένης ηγεσίας της, με πρωτεργάτη τον πρόεδρό της Γιάννη Πασαλίδη, μια σπάνια μορφή ανθρώπου, πολιτικού και οραματιστή του προοδευτικού χώρου, με ήθος, σύνεση και αξιοπρέπεια. «Ο γιατρός Γιάννης Πασαλίδης ήταν ο αντάξιος ηγέτης της νέας εποχής, μορφωμένος, πεπειραμένος στους αγώνες, με κοινωνικό και πολιτικό κύρος, με ευρείς ορίζοντες: ό,τι ακριβώς χρειαζόταν η νέα κατάσταση». Αυτά γράφει σε ένα αφιέρωμα στην ΕΔΑ η Μαρία Καραγιώργη. [3] Δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί η προσφορά της ΕΔΑ και η συμβολή του προέδρου της στο ξεπέρασμα της εμφυλιοπολεμικής τραγωδίας και την εξελικτική πορεία της ελληνικής κοινωνίας σε ομαλότερους ρυθμούς. Είναι εύλογο ότι σε ορισμένους κύκλους της πολιτικής μας ζωής δεν συνέφερε να αναδειχτεί η προσφορά και ο εξέχων ρόλος της ΕΔΑ και του σοσιαλιστή ηγέτη της Πασαλίδη στην ελληνική πολιτική σκηνή, γιατί - και αυτή είναι η δική μου ερμηνεία - έτυχε να είναι μενσεβίκος κατά την επαναστατική περίοδο στη Ρωσία, γεγονός που δεν έχρηζε προβολής.   

Η ΕΔΑ διαπαιδαγώγησε με τις πανανθρώπινες και εθνικές αξίες και αρχές την ελληνική κοινωνία και διατήρησε αλώβητο το πατριωτικό, δημοκρατικό, ηθικό και αγωνιστικό φρόνημα του ελληνικού λαού, παλεύοντας για δημοκρατία, ελευθερία, δικαιοσύνη και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Στάθηκε δίπλα στον λαό σ’ όλους τους αγώνες και η ηγεσία της δεν τον εκμεταλλεύτηκε  προς ίδιον όφελος.  Με πρωτεργάτη τον πρόεδρό της Γιάννη Πασαλίδη, αλλά και τους άλλους της προέδρους, που τον διαδέχτηκαν, όπως τον Ηλία Ηλιού και τον Μανώλη Γλέζο, διακρινόταν για το πολιτικό της ήθος, την εντιμότητα, την αγωνιστικότητα, τη συνέπεια και την παραδειγματική της πίστη στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο. Τουλάχιστον δεν μπορεί κανείς να της αμφισβητήσει το πολιτικό ήθος. Έτσι κατάφερε να γαλουχήσει τις νέες γενιές με οράματα, αξίες και ιδανικά, γιατί το πρωταρχικό έργο ενός πολιτικού φορέα είναι  π α ι δ ε υ τ ι κ ό. Σχετικά γράφει για την προσφορά της ΕΔΑ ο Λεωνίδας Κύρκος: «Πάνω απ’ όλα η ΕΔΑ υπήρξε ένα σχολείο δημοκρατίας. Η ελληνική κοινωνία παιδαγωγούνταν από αυτήν στις έννοιες της πάλης για τα ύψιστα ιδανικά, μέσα στο κλίμα του διαλόγου, του σεβασμού της άλλης άποψης, της δημοκρατικής ανοχής... Η ΕΔΑ υπήρξε μια μεγαλειώδης κατάκτηση του ελληνικού λαού. Κινητοποίησε, ενέπνευσε και στράτευσε εκατοντάδες χιλιάδες πατριώτες και δημοκράτες. Χάραξε δρόμους προς το αύριο και συνέχισε στις νέες συνθήκες το ιστορικό έργο της Εθνικής Αντίστασης. Το αίτημα της εθνικής δημοκρατικής αλλαγής, με το σύγχρονο περιεχόμενό του και τον βασικό του πυρήνα, την άνοδο του κόσμου της εργασίας και του πολιτισμού στην εξουσία, παραμένει στην ημερήσια διάταξη. Για όλους όμως τους μελλοντικούς αγώνες η ΕΔΑ με την κουλτούρα της, τις ιδέες και τη δράση της έχει βάλει ένα γερό θεμέλιο λίθο».[4] Δυστυχώς το πολιτικό φορτίο που είχε επωμισθεί ήταν δυσβάσταχτο και οι συνθήκες αντίξοες για να φέρει σε αίσιο πέρας το έργο της, πέρα από το γεγονός, ότι πολλές φορές η ΕΔΑ ήταν από τα μέσα αυτοαναιρούμενη. Αν δεν υπήρχε η καθοριστική παρουσία του Γιάννη Πασαλίδη, είναι αμφίβολο, αν θα μπορούσε να παίξει το θετικό ρόλο που έπαιξε μετά τον εμφύλιο.

Την ηγεσία του δημοκρατικού χώρου ανέλαβε μετά από πολλές παλινδρομήσεις η Ένωση Κέντρου, μια εύθραυστη συμμαχία παραγόντων της αστικής τάξης, με αρχηγό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ασφαλώς η Ένωση Κέντρου δεν είχε τα χαρίσματα της ΕΔΑ, γιατί ήταν περισσότερο ένωση προσωπικοτήτων του κεντρώου χώρου, χωρίς εσωτερική συνοχή και δημοκρατικότητα και με πολλές αντιθέσεις και αντιπαλότητες, που οφείλονταν σε προσωπικές φιλοδοξίες και σκοπιμότητες, χωρίς να πρυτανεύουν βασικές δημοκρατικές  αξίες και αρχές.

 Στην ουσία ήταν μια  εύθραυστη συμμαχία παραγόντων της αστικής τάξης, που στην περίοδο των κρίσεων του 65-67 αποδείχθηκε ατελέσφορη. Παρά το γεγονός ότι κέρδισε τις εκλογές του 63 και 64 δεν κατάφερε να κρατηθεί στην εξουσία. Δεν μπορούμε ωστόσο να παραγνωρίσουμε τον θετικό ρόλο που έπαιξε η ΕΚ για την κατάκτηση και εδραίωση μιας ουσιαστικότερης λαϊκής συμμετοχής, μιας φιλολαϊκής οικονομικής πολιτικής και αγώνα για εθνική ανεξαρτησία. Αυτή η προσπάθεια στα πλαίσια φυσικά των συνθηκών εκείνης της εποχής δεν ήταν ασήμαντη. Για τη λεγόμενη εθνική αναγέννηση, όπως την προσδιόριζε η ΕΚ, έπρεπε να παλέψει ενάντια στην αντίδραση, η οποία εκπορεύονταν από τα βασικά στηρίγματα της άρχουσας τάξης και των Αμερικανών, που ήταν το παλάτι, οι μυστικές υπηρεσίες, το παρακράτος, τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα και όλος ο μηχανισμός, που παρασιτικά εξυπηρετούνταν από αυτήν την κατάσταση. Η Ένωση Κέντρου έκανε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού των αναχρονιστικών θεσμών, που αποτελούσαν φραγμό για την πρόοδο της ελληνικής κοινωνίας μέσα στα αστικά πλαίσια εκείνης της εποχής. Επρόκειτο για έναν αστικοδημοκρατικό ριζοσπαστισμό που είχε σκοπό πέρα από τον απαραίτητο εκδημοκρατισμό και τη σχετική ανεξαρτησία από τα εξωθεσμικά και εξωελλαδικά κέντρα να πετύχει και στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα έναν εξορθολογισμό και μια σχετική ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη για τα κατώτερα και μεσαία στρώματα του ελληνικού λαού, που έφερναν το βάρος της οικονομικής ανάπτυξης του τόπου, αλλά αποκλείονταν από μια δίκαιη κατανομή του εθνικού εισοδήματος. Γι’ αυτό και τα συνθήματα της Ένωσης Κέντρου επικεντρώνονταν όχι μόνο στην πολιτική δημοκρατία, αλλά και στην κοινωνική και οικονομική δημοκρατία, μέσα στα διεθνή πλαίσια, όπου η Ελλάδα θα ήταν σύμμαχος αλλά όχι δορυφόρος. «Αυτό το ρεύμα», γράφει ο Μ. Ν. Ράπτης (Πάμπλο)  «του πιο ριζοσπαστικού αστικού φιλελευθερισμού, το εκπροσώπησε αφενός ο Γ. Παπανδρέου και σε συνέχεια, αλλά και με κάποια σοβαρή υπέρβαση ο Α. Παπανδρέου».[5]

Ο Γεώργιος Παπανδρέου ξεκίνησε τον αγώνα του απευθυνόμενος και κινητοποιώντας την αποκαλούμενη από αυτόν «εθνική δημοκρατική παράταξη», ένα σύνθημα που επιστρατεύθηκε στα πλαίσια του ανένδοτου αγώνα και προσδιόριζε την ιδεολογική και πολιτική θέση της Ένωσης Κέντρου απέναντι στις άλλες πολιτικές δυνάμεις της χώρας, που ήταν από τη μια μεριά η ΕΡΕ και από την άλλη η ΕΔΑ. Οι λέξεις δεν επιλέχτηκαν τυχαία. Ο προσδιορισμός της «παράταξης» ως δημοκρατικής οριοθετούσε την Ένωση Κέντρου απέναντι στο κόμμα του Κ. Καραμανλή, το οποίο ο Γεώργιος Παπανδρέου αποκαλούσε και στιγμάτιζε ως αντιδραστική δεξιά. Με τον τρόπο αυτό προσπαθούσε επιδέξια να προσεταιριστεί όλες τις μη αντιδραστικές, προοδευτικές δυνάμεις από τη δεξιά ως το κέντρο. Ο επιπρόσθετος όρος «εθνική» οριοθετούσε την ΕΚ προς τα αριστερά, δηλ. την ΕΔΑ. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου έκανε ανέκαθεν διμέτωπο αγώνα και συντηρούσε με τους λόγους του τις καταστρεπτικές για τον τόπο διαχωριστικές γραμμές σε εθνικόφρονες και κομμουνιστές, θυμίζοντας άλλες εποχές. Αυτά παρά τις προσπάθειες του προέδρου της ΕΔΑ να δημιουργήσει σε όλο το δημοκρατικό χώρο συναινετικές διαδικασίες, να αμβλύνει το οξυμένο πολιτικό κλίμα και να κατευνάσει τα εμφυλιοπολεμικά πάθη. Ο Μ. Ν. Ράπτης, τον οποίο προαναφέραμε, προσπάθησε να ερμηνεύσει αυτή τη στάση του Γεωργίου Παπανδρέου και επειδή εμπιστευόμαστε την αυθεντική και ανεπηρέαστη κρίση του, βέβαια ως τροτσκιστή, την παραθέτουμε: «Η σχεδόν ενστικτώδης αντίδραση του Γ. Παπανδρέου προς ένα άνοιγμα και προσέγγιση της κομμουνιστογενούς «Αριστεράς» στη χώρα μας δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα των ξενικών πιέσεων πάνω του, αλλά και της επιφυλακτικότητας που μπορεί να αισθάνεται ένας ευαίσθητος και οξυδερκής αστός φιλελεύθερος απέναντι στο πρόσωπο που διαβλέπει να αποκτά ο ‘σοσιαλισμός’ στην Ελλάδα, εκπροσωπούμενος από το ΚΚΕ... Τα πράγματα είναι πολύ καθαρότερα στην περίπτωση του Α. Παπανδρέου, που, σε προέκταση και υπέρβαση του έργου του πατέρα του, κατορθώνει και εμπεδώνει στην Ελλάδα ένα μαζικό χώρο πέρα από τα όρια του κεντρώου αστικού φιλελευθερισμού με σταθερά σοσιαλίζουσα απόκλιση».[6]

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη στάση του Γεωργίου Παπανδρέου απέναντι στη Δεξιά και την Αριστερά και για να συνειδητοποιήσουμε το ιδεολογικοπολιτικό στίγμα της Ένωσης Κέντρου, έτσι όπως την οριοθετούσε ο Γεώργιος Παπανδρέου, θα πρέπει να παραθέσουμε ορισμένα αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα από δικές του βασικές τοποθετήσεις, που δείχνουν τον τρόπο και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούσε για τον σκοπό αυτό.  Πρώτα για την Δεξιά: «Ημείς, η Ένωσις Κέντρου, η αληθής Δημοκρατία, δεν είμεθα άρνησις, είμεθα θέσις. Άρνησις είναι τα δύο άκρα. Αρνούνται την Δημοκρατίαν. Καθ’ όσον αφορά την δεξιάν, ειλικρινώς θα ηυχόμεθα, και θα ήτο προς το καλόν του τόπου, εάν υπήρχεν ένα κόμμα, έστω συντηρητικόν, έστω αντιδραστικόν, το οποίον όμως θα ετίμα και θα εσέβετο τους θεσμούς  της Δημοκρατίας. Το δυστύχημα είναι, ότι έχει το όνομα του δημοκρατικού κόμματος και εις την πραγματικότητα είναι αρνητής των θεσμών της Δημοκρατίας. Κάτω από έναν κοινοβουλευτικόν μανδύαν είναι φασισμός».[7] Δεν παρέλειπε φυσικά να αναφερθεί και στην Αριστερά, στο πνεύμα του διμέτωπου που καλλιεργούσε: «Έχομεν και την αριστεράν. Ονομάζεται δημοκρατικόν κόμμα και παραπλανά τον λαόν. Η αριστερά, ο Κομμουνισμός, δεν είναι Δημοκρατία, είναι Τυραννία. Καταργεί την ελευθερίαν. Και αυτό είναι το υπέρτατον χρέος της Ελληνικής Δημοκρατικής Νεολαίας εις τον ανοικτόν αγώνα: Να αποκαλύψει, ότι ο κομμουνισμός δεν έχει το δικαίωμα να ονομάζεται Δημοκρατικόν κόμμα, δεν έχει το δικαίωμα να παγιδεύει την Νεότητα, δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί συμφώνως προς την συνταγήν των ηγετών του, τον Δούρειον Ίππον προς παραπλάνησιν της Ελληνικής Νεολαίας».[8]

---

[1] Βλ. Δαμιανός Βασιλειάδης, Ο μύθος του Ανδρέα ή οι θεωρητικές βάσεις της Ένωσης Κέντρου, του ΠΑΚ και του ΠΑΣΟΚ και η πρακτική τους κατάληξη, εκδ. «Εναλλακτικές εκδόσεις», Αθήνα 2007, σ. 90 -95.

[2] Α. Γ. Παπανδρέου, Η σημασία της Νοεμβριανής λαϊκής εξέγερσης, εφημ. «Αγώνας», 29.9.1973.

[3] Μαρία Καραγιώργη, «Η ΕΔΑ και ο ιστορικός της ρόλος», εφημ. «Ελευθεροτυπία», 26.2.2002.

[4] Λεωνίδας Κύρκος, Ένα σχολείο δημοκρατίας, ο.π.

[5] Ανδρέας Γ.  Παπανδρέου, 31 χρόνια πολιτικής δημιουργίας, πρόλογος Μιχάλης Ράπτης, εισαγωγή και επιμέλεια Χρήστος Χαλαζιάς, εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα 1996, σ. 9.

[6] Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, 31 χρόνια πολιτικής δημιουργίας, ο.π. σ. 11 - 12.

[7] Παναγιώτης Ν. Κρητικός, Η αντίσταση κατά της δικτατορίας 1967 – 1974, εκδόσεις «Καλέντης», Αθήνα 1996, σ. 45.

[8] Π. Ν. Κρητικός, ο.π., σ. 46.